3.2 De feiten

Na de slag bij Nieuwpoort, werden de geruchten in verband met een beleg rond Oostende alsmaar talrijker. Maurits van Nassau zorgde er dan ook voor dat de weinige tijd die hen nog restte nuttig gebruikt werd : de versterkingswerken[1] en de nieuwe haven werden verder uitge­bouwd. Zo evolueerde de "Geu­le" tot een vol­waardige communicatieweg met de zee (en met de noorde­lijke Nederlanden). Eenmaal het beleg begonnen was, moest immers alles ingevoerd worden via de zee ! En dit zou precies één van de troeven zijn van de belegerden : de bijna onuitputtelijke aan­voer van munitie, voedsel en verse man­schappen, terwijl de gewonden afgevoerd konden worden.

Na de transformatie van klein vissersdorp naar vissersha­ven, onderging de stad nu een nieuwe evolutie : van vissersha­ven naar vestingstad. Zoals reeds eerder vermeld, was de communicatie met de zee één van de belangrijk­ste elementen in de strijd. In een eerste fase werd dan ook veel aandacht besteed aan de verdediging rond de twee havenin­gangen (van respectievelijk de west- en de oosthaven). Naarma­te de oude westhaven minder en minder bruikbaar werd door het vijandig ge­schut, kreeg de verdediging van de Geule (aan de oostzijde van de stad) priori­teit. Er werd tijdens het beleg ook nog geprobeerd een derde weg naar zee te verwezenlijken maar hierover is er nogal wat discussie ont­staan (zie verder). Naast de havens had ook de oude stad een zeer belangrijke rol : beide partijen wisten immers dat dit wel eens het zwakke punt van de verdediging zou kunnen worden.

Aan de hand van het plan dat verscheen in de Flandria Illustrata van A. Sanderus[2] (KP/H0098 en KP/H0094), krijgt men een mooi beeld van de ver­schil­lende bolwerken rond de belegerde stad. De oude stad werd verdedigd door zes van de veertien bolwerken : het belangrijkste is wel Zand­hille of Santhill (14)[3], gelegen in het westelijk deel van de oude stad, recht tegenover het geschut van het fort Albert. Vervol­gens was er de Schottenberg (13), de Bekaf (12), de Leuge­naar (11), de Tafel van Mozes (10) en ten slotte de Enge­lenburcht (9)[4]. Het nieuwe stadsdeel besloeg in 1601 de oppervlakte tussen de huidige de Van Iseghemlaan (noord), de Vis­serskaai (oost), de Jozef II-straat (zuid) en ten slotte de Hendrik Serruyslaan en de Leopoldlaan (west)[5]. De kern van de ver­de­digingswerken bestond uit acht bastions : opnieuw was het bastion aan de oude haven één van de belang­rijkste en felst bevochten. De naam spreekt boekdelen : Helmont (1). Verder waren er het westbolwerk (2), het zuidwest- of Polderbolwerk (3), het zuidbolwerk (4) en het zuidoostbolwerk of de Koestal (5). Aan de oost­zijde lag het Spaans Bolwerk (6) en het "Peckels­bol­werk" of het bolwerk van Blankenberge (7). Ten slotte was er nog het noordbolwerk (met de Vlammenberg) (8)[6].

Rond deze gordel was er dan een buitendijk of conter-escarp die opnieuw voorzien was van talrijke halve manen. De twee belang­rijkste lagen enerzijds aan de oude haven, nl. Porc-Epic of het Everzwijn (16), dat het merendeel van de Spaanse aanvallen te verduren kreeg, en anderzijds vóór de doorgang van de Geul naar de grachten rondom de stad, nl. de Spaanse halve maan, waar de schepen moesten passeren.

Het valt op dat de meest strategische punten gelegen waren aan de oude stad en aan de Geul. Dit is voor een groot deel te verklaren door hun eigen karakter -een zwakker punt in de verdediging en een levensbelangrijke communicatieweg-, maar ook door het feit dat daar de confrontatie met de vijand rechtstreeks was. Ten zuiden van de stad lag immers het zgn. "Verdronken Land", dat de aanval langs die zijde enorm be­moei­lijkte ! En toch zou ook dít deel nog een cruciale rol gaan spelen : het eindoffensief van de Spanjaarden werd immers ingezet met de inname van het Poldercarré, het Zuidcarré en het Westercarré of het Hoefijzer[7]. Dit komt verder nog aan bod bij de beschrijving van het verloop van het beleg.

De vestingen die we hierboven beschreven hebben, bezorg­den de Spanjaarden heel wat last, met name door de materie waaruit ze bestonden : in plaats van kor­relig zand, had men immers gebruik ge­maakt van vette pol­derklei. En die was veel beter bestand tegen kanonkogels, omdat ze een zekere elastici­teit vertoonde, waardoor de wal het niet vlug begaf en de kogels soms gewoon in de wal bleven steken. Het was zelfs zo dat de zee vaak meer schade toebracht dan de vijand. Maar de­zelfde zee heeft de vijand op zijn minst even erg parten ge­speeld : men probeerde namelijk de stad te benaderen door het graven van loopgrachten en de plots opko­mende zee kon het werk van dagen en weken ineens wegspoelen, soms met vele slachtof­fers.

Binnenin het kluwen van bastions en ravelijnen, onderging de stad al even grondige veranderingen : op verschillende plannen zien we hoe een groot deel van de huizen kapotgescho­ten werd, vooral in het zuidelijk deel van de stad (zie KP/F0013, KP/G0005 en KP/E0002). Het gevolg was dat men, in de nabijheid van de bolwerken, ging wonen in "putten", die bedekt werden met stenen hutten met dakpannen. Al na een maand werd de Groene markt (ongeveer de huidige Groentenmarkt)[8] uit­ge­graven door de Engelse troepen om aldus te ontsnappen aan de voortdu­rende beschietingen. Maar om het steeds groei­ende aantal solda­ten te herbergen terwijl de veilige plaatsen in de stad steeds beperkter werden, liet gouverneur Francis Vere de carrés inrich­ten als soldaten- en ziekenverblij­ven[9].

De grote lijnen van het beleg kunnen als volgt uitgete­kend worden[10] : de beschieting langs de westzijde begon op 6 juli 1601, twee dagen later was de oostzijde aan de beurt. De Spanjaarden wilden eerst het Everzwijn aanvallen om daarna Santhill te bestormen en zich vervolgens meester te maken van de oude stad. De oude stad zou dan hun uitvalsbasis worden voor een snelle verovering van de rest van de stad. De Belgi­sche kolonel De Catris kon de Spanjaarden echter overtuigen dat een rechtstreekse aanval onmogelijk was en dat de vestin­gen moes­ten benaderd worden via loopgraven. Maar de vele uitvallen van de belegerden en de grillige zee lieten de werken veel vertraging oplopen. Om de uitvallen tegen te gaan wierpen de Span­jaarden tegenover de haveningang het "Platform" op, een fort dat op een hoge duin gelegen was zodat men de stad vanop grote hoogte voortdurend kon beschieten. De belegerden noemden het de "Grote Kat" (zie de geblindeerde overgangen in de Langestraat, zie verder).

Naarmate de Spaanse troepen de stad naderden, werden de uitvallen alsmaar heviger en vielen er meer en meer doden en gewonden. Om de last van Oostende te verlichten, viel Maurits 's Hertogenbosch aan, maar hij moest op de vlucht slaan voor het snel aankomende Spaanse leger.

Op 4 augustus 1601 staken de belegerden ten zuidoosten van de nieuwe kerk de vestingen door om zo een verbinding te maken tussen de Geul en de stadsgrachten. Het lossen in de Geul zelf werd al te moeilijk door de voortdurende Spaanse beschietingen. Vervolgens stak men de 23ste van dezelfde maand de Grote dijk of "Groenen dijk" door, gelegen ten westen van de stad. Alles spoelde weg en tot aan de Sluis­vliet van het Albertus­fort werd alles onder water gezet[11]. In oktober wierp men voor de nieuwe haveningang een halve maan op, de "Spaanse halve maan", die ervoor moest zorgen dat de schepen zo weinig mogelijk hinder ondervonden bij het aanvoeren van provisie. Later werd er nog een verbinding gegraven tussen de Geul en de binnengracht, namelijk tussen de Engelenburcht en het Noordoostelijk bolwerk. Deze twee ingan­gen zijn op de meeste plannen terug te vinden.

In de nacht van 21 december 1601 ging men over tot een aanval op de oude stad (zie KP/G0006, KP/F0016, e.a.). De aanval misluk­te, maar de belegerden zaten in een benarde positie : er dreigde immers een tekort aan munitie, voedsel en verse man­schappen, terwijl de schepen uit de noordelijke Nederlanden niet konden binnenvaren door ongunstige winden. Het was op dit moment dat gouverneur Vere zijn befaamde list[12] gebruikte : onder het voorwendsel onderhandelingen te willen opstarten (in verband met een vlugge overgave zonder verder bloedvergieten), hield hij de vijand aan het lijntje (o.a. door onaan­vaardbare voorwaarden te stellen) tot er gunstige winden waren en de schepen konden binnenvaren. Eenmaal dit gebeurd was, werden de onderhandelin­gen bruusk afgebroken (25 decem­ber 1601).

Vanzelfsprekend was de aartshertog razend en op 30 december werd de stad langs alle kanten beschoten. Vooral Santhill, Helmond en het Everzwijn kregen het hard te verdu­ren. 's Avonds werd de stad bestormd, maar de belegerden waren op hun hoede en konden, door de wallen goed te verlichten, de Spanjaarden afslaan. Aan de oostzijde kregen ze de hulp van het hoge waterpeil in de Geul terwijl op de Polder ten zuiden van de stad een tegenaanval werd ingezet nadat eerst alle sluizen opengezet waren. De verliezen in het Spaanse kamp waren verschrikkelijk : ongeveer 2000 man sneuvelden in die ene nacht.

De Spanjaarden probeerden ook verscheidene keren de haveningang te blokkeren, maar de zee slaagde er telkens weer in de zakken zand of houten pilaren uiteen te drijven. Ook in het belegerde kamp had men met zware problemen te kampen : door het gebrek aan hygiëne en door de talrijke lijken die ver­spreid in de stad lagen, kwam de pest in de stad en die zorgde voor veel slachtoffers.

In het tweede jaar (1602-1603) gebeurde er eigenlijk niets doorslaggevends : de beschietingen bleven voortduren, er werden basti­ons veroverd door de ene partij om vervolgens heroverd te worden door de andere,....

In het derde jaar[13] werd de hevigheid van de strijd weer opgevoerd : het Platform werd nog verhoogd en zorgde voor een ware terreursituatie in de stad. Men kon immers niet meer vrij rondlopen zonder gevaar beschoten te worden. Overal in de stad werden toen zeildoeken gehangen om de Spanjaar­den het zicht te benemen. Ook aan de oostkant maakte graaf de Bucquoi vorderingen : het Spaans geschut werd dichter bij de Geul geplaatst waardoor de schepen het veel moeilijker kregen om de haven binnen te varen. Hierdoor zou gouverneur Van Dorp, de vervanger van Francis Vere, besloten hebben een zgn. derde haven (aangegeven op het plan als "Plaets vande Nieuwe Haven") te laten graven tussen de forten de Leugenaer en de Tafel van Mozes. Maar op de plannen (KP/F0003 en KP/F0002) werd deze ingang slechts ge­deeltelijk getekend, terwijl hij op andere plannen (afb. 11 en KP/F0068) volledig staat afgebeeld[14]. Er is immers nogal wat ver­war­ring in verband met de "derde haven" : door zijn aanwezig­heid op talrijke plannen, kunnen we aannemen dat de werken wel dege­lijk begon­nen zijn, maar of de haven effectief in gebruik genomen werd, kan niet met zekerheid gezegd worden. Wij zijn echter van mening dat dit door de snelle verovering van het grootste deel van de stad en de daarop volgende over­gave nooit gebeurd is.

Toen de Spanjaarden, na een geveinsde aanval op het Everzwijn, massaal de forten en carrés van de Polders aan­viel­en, slaagden ze erin zowel het Hoefijzer als het Zuidcarré en het Poldercarré te veroveren. Men kan dit wapenfeit het begin van het einde noemen voor de belegeraars, want nu kon de vijand veel dichter bij de stad komen dan voorheen. De gouver­neur Ghistelles besloot dan de stad van een eerste door- of afsnijding te voorzien. Na twee kleinere afsnijdingen (B en C op het plan), kwam er derde die een groter gebied van de stad prijsgaf. Deze "nieuwe wal"[15] had drie basti­ons (G, H en I op het plan) en heel wat halve manen, en liep van de oude stad naar de verdedigingswal tussen het zuidwest- (3) en het zuid­basti­on (4)[16]. Dit komt ongeveer overeen met de huidige Aarts­hertoginnestraat, Hertstraat en Belpairestraat tot aan de oude dok­ken[17].

Vanaf 8 oktober 1603 nam Ambrogio Spinola het opperbevel over van aartshertog Albrecht. Spinola stelde naast zijn militaire kwali­teiten ook zijn enorme rijkdom ten dienste van het beleg. Hij zorgde voor een nieuwe impuls in het Spaanse kamp : de orde werd hersteld, de soldij betaald,... Op zijn bevel werd alle aandacht gevestigd op het delven van de over­dekte loop­graven aan de west­zijde. De gouverneur van de bele­gerde stad heeft toen ingezien dat er enkele bolwerken binnen afzienbare tijd in Spaanse handen zouden overgaan, en hij besloot een nieuwe afsnijding te laten maken[18]. Deze liep van de huidige Louisastraat, langs de oostkant van het Wapen­plein, de Witte Nonnenstraat, de Vismarkt en het Vissersplein. Op de plannen en in de literatuur is deze "Laatste afsnijding" vooral bekend onder de naam het "Nieuwe Troye".

Maurits van Nassau probeerde in april 1604 de Spaanse aandacht van Oostende af te wenden door Sluis te belegeren maar de Spaanse successen bleven niet uit : zowel het Ever­zwijn als het fort Helmont werden ingenomen. Wanneer op 20 augustus Sluis werd ingenomen, kregen de belegerden weer hoop. Maar Spinola wou Maurits de kans niet geven de stad te komen redden op zo'n cruciaal moment en hij liet alles in gereedheid brengen voor een algemene bestorming.

Na een bloedig en vreselijk gevecht viel het belangrijke Santhill en meteen volgde de hele eerste vestinggordel. Overal in de stad zorgden mijnontploffingen, kanonvuur en musketten voor dood en verwoesting. Toch slaagden de belegeraars erin de forten Schottenberg, Bekaf, de Leugenaar en de Tafel van Mozes in handen te krijgen. De oude stad was zo volledig in handen van de Spanjaarden. Na een laatste poging tot her­ove­ring van de oude stad en het uitblijven van Maurits' hulp, tekende de dertiende gouverneur van Oostende, Daniel de Hertaing, heer van Marquette, de overgave van de stad (20 septem­ber 1604).

De overwonnenen werden eervol behandeld : ze mochten de stad in vrijheid verlaten, met alle vaandels, alle wapens en vier stukken geschut en de gevan­genen werden vrijgelaten[19]. In een periode van drie jaar en drie maand sneuvelden er bij Oosten­de ongeveer 150.000 mensen en er werd ongeveer 100.000 gulden per maand uitgege­ven voor de verdediging, terwijl de aartsher­tog een som van 30 mil­joen gulden "inves­teerde", vermeerderd met de inbreng van de Staten van Vlaanderen (een som van 600.000 gulden en de bede van 90.000 gul­den per maand) en van de steden (die voor veel leveringen in natura zorgden)[20]. Het gevolg van dit alles was de omzeggens tota­le verwoesting van de stad en het omliggende platteland.

Nog een laatste woordje over het beeld dat men in het begin van de 17de eeuw had over dit beleg. De benaming het "Nieuwe Troye" zegt genoeg : dit was voor de tijdgenoten een heroïsch feit ! Edellieden van diverse nationalitei­ten kwamen de plaats van het beleg "bezoeken" als was het een toeristische attractie en voor de jonge officieren die meege­vochten hadden, was dit de perfecte leer­school en een absoluut pluspunt op hun curriculum vitae. Dit vormt dan ook een ideale basis voor legendes : zo zou de aartshertogin Isabella bij het begin van het beleg gezegd hebben niet meer van hemd te veran­deren totdat de stad gevallen was. Maar door de lange duur van het beleg had haar hemd een geelbruine kleur gekre­gen, wat men sindsdien Izabella(kleur) noemt... Een dergelijke anekdote werd door tal van auteurs gretig in hun "geschiedkun­dige" en "waar­achtige" beschrijvingen overgenomen, maar deze anekdote dook pas in de 19de eeuw op en onderzoek heeft uitgewe­zen dat de kleurnaam reeds bestond vóór het beleg (jaren 1590). Een andere (nood)oplossing om de kleurnaam dan toch maar een "historische" oorsprong te geven, is het verhaal waarbij Isabella de Katholieke (alias Isabella van Castilië, de betovergrootmoeder van de aartsher­togin) dezelfde belofte zou gedaan hebben bij het beleg van Granada (1492), dat ongeveer negen maanden duurde[21]. Toch blijft de etymologi­sche oorsprong van de kleur­naam Izabel een onzeker gegeven.

Klik hier om verder te lezen.